Bài 2: Sự khác biệt trong Đào tạo cử nhân
Nền GD Mỹ có nhiều điều bất cập mà ít người VN biết đến nếu họ không có một thời gian dài sinh sống và làm việc tại đây (ít nhất 20 năm trở lên). Ngay cả các lưu học sinh đến học hỏi 5, 7 năm thì vì suốt ngày chỉ loanh quanh ở giảng đường, làm part-time, hoặc trong thư viện hoặc phòng thí nghiệm, nên khi tốt nghiệp cũng chỉ có một ít kinh nghiệm rất là phiến diện về cái tốt và cái bất cập trong hệ thống GD Mỹ.
Khi ta bàn đến việc học hỏi cái hay của GDĐH Mỹ, ta thường lấy ví dụ các trường như Harvard và MIT để tham khảo và các cuộc bàn luận thì chỉ nhắm vào các mặt kỹ thuật, cơ chế, vận hành, vv… Ít khi nào tôi thấy các cuộc bàn luận đi vào cái cốt lõi của tư duy triết học GD tinh anh (the essence of liberal education) của Mỹ. Theo tôi thì nếu ta không nắm được tinh thần tư duy triết học GD tinh anh thì ta không nắm được cái nền tảng đã xây dựng được các đại học siêu cường của Mỹ.
Vậy thì tư duy triết học GD tinh anh là gì? Muốn hiểu cái khái niệm này thì không khó. Nếu VN có nhiều người hiểu được cái ý niệm ‘vừa hồng vừa chuyên’ trong thời kỳ trước thời ‘đổi mới’, thì trong chương trình liberal education tại Mỹ nó na ná với ý niệm ‘vừa hồng vừa chuyên’ hiểu theo hàn lâm Mỹ.
Cái ‘hồng’ trong liberal education của Mỹ là các môn học về (a) lý luận logic dựa trên các tác phẩm kinh điển (classics) cổ Hy-Lạp và Anh, (b) các môn lịch sử Hoa Kỳ và lịch sử thế giới, (c) các môn khoa học cơ bản (basic sciences) toán, lý và hoá và (d) các môn khoa học xã hội mà chủ yếu là khoa học kinh tế (economics), kinh tế chính trị học (political economy), triết học, chính trị học (political science) và xã hội học (sociology), và các môn nhân văn như văn chương và nghệ thuật.
Ở bậc cử nhân, các chương trình liberal education theo định nghĩa thì không chủ chương ‘chuyên’ hoá; có cái gọi là ‘chuyên’ (major) chăng nửa thì cũng chẳng qua là học thêm một vài cua (course) trong một chuỗi cua nằm cùng một môn (ví dụ chuỗi cua toán học, hoá học, văn học Anh, kinh tế học, chính trị học, triết học, vv).
Chính vì thế mà các trường hàng đầu của Mỹ và Canada đều KHÔNG chia ra khoa KHTN và KHXH như VN, mà chỉ có mỗi một khoa duy nhất là khoa Arts and Science. Cái nền tảng triết lý giáo dục thể hiện qua việc phân chia hành chính của các khoa trong một ĐH là liberal education, tức chủ chương vừa hồng vừa chuyên, đặc biệt là ở bậc cử nhân.
Tại sao vậy? Vì triết lý liberal education chủ chương rằng sức sáng tạo của con người và của một xã hội nằm trong khả năng vừa hồng vừa chuyên của các nhà trí thức.
Cũng chính vì thế nên một sinh viên xuất sắc VN hoặc các nước nghèo đang phát triển có xác suất (probability) được ĐH Harvard nhận, vào học cao học hoặc tiến sĩ, cao hơn là xác suất của một sinh viên bản xứ nước Mỹ. Tại sao thế? Vì các nước nghèo có khuynh hướng đào tạo ở cử nhân theo hệ thống chuyên chứ không hồng (xin ghi chú một lần nữa là ‘hồng’ phải hiểu theo nghĩa liberal education). Mà ở bậc cao học và tiến sĩ thì phải chuyên. Thêm vào đó, các ứng viên (applicant) từ các nước nghèo thường (không nhất thiết là luôn) được xét theo tinh thần viện trợ nhằm tạo cơ hội đào tạo cho các nước này, chứ họ không cạnh tranh đối đầu trực tiếp với các ứng viên bản xứ (ví dụ như sinh viên trong diện VN Education Fund không nằm trong ngân sách của khoa và của trường nhận sinh viên VN theo diện VNEF, mà nằm trong một quỹ thanh toán đặc biệt). Hai người VN giỏi như nhau, ứng viên VN là công dân VN sẽ có lợi thế hơn là ứng viên người Mỹ gốc Việt. Ứng viên người Mỹ gốc Việt được coi là ứng viên bản xứ Mỹ nên hội đồng có để ý cả hai mặt hồng và chuyên của ứng viên, cơ hội học hỏi dành cho các nước nghèo mà Harvard muốn giúp, vấn đề phân chia ngân sách, việc không thể đòi hỏi các ứng viên từ các nước nghèo phải vừa hồng vừa chuyên vì các nước ấy không có chế độ đào tạo như thế, vv. Cũng nhân đây ta nên phân biệt trên thực tế người Mỹ gốc Việt không phải, không giống, và cũng không suy nghĩ theo lối người Việt lớn lên và được GD tại VN.
[[COLOR=Navy]B]Lợi thế của các NCS đi lên theo hệ thống đào tạo vừa hồng vừa chuyên (liberal education) của Mỹ sẽ hiện rõ trong quá trình học tập; họ năng động hơn, nói và viết lưu loát hơn (theo tiêu chuẩn dân bản xứ Mỹ), có nhiều sáng kiến và phê bình học thuật bén nhạy hơn, có khả năng lý luận từ nhiều góc cạnh hơn, và sau khi đỗ tiến sĩ, họ có năng xuất sản xuất các bài báo cáo khoa học nhiều hơn, và số người đoạt giải Nobel về khoa học tự nhiên và khoa học xã hội nhiều hơn, có khả năng chuyển ngành dễ dàng hơn. Ví dụ nhiều sinh viên chuyển từ tốt nghiệp cử nhân nhân văn sang học cao học vật lý, từ khoa học xã hội sang học y khoa, tốt nghiệp hai bằng cử nhân toán và cử nhân văn chương văn học Anh, vị CEO của công ty Cisco khổng lồ tốt nghiệp cử nhân văn học nhưng rất sành tin học và quản lý xí nghiệp, cựu khoa trưởng (dean) của MIT (Robert Birgineau, là sếp của tôi tại một trường ĐH khác) học cử nhân triết học theo hệ thống liberal education rồi học cao học và rồi tiến sĩ vật lý, vv…[/b]
Trong nền kinh tế tri thức (knowledge economy), chính khả năng vừa hồng vừa chuyên theo ý niệm liberal education là cơ sở vững nhất để phát huy sáng kiến về mọi mặt, để phát triển kinh tế và phát triển xã hội.
Nay tôi đã về hưu và lúc như thế này ngồi nghĩ lại (reflect) kinh nghiệm dạy học ĐH 35 năm của mình tại hai nước Mỹ và Canada, đã làm hướng dẫn (chính) 8 luận án tiến sĩ (dissertation supervisor), được mời làm external examiner trong 11 luận án khác, kinh nghiệm cá nhân tôi cho tôi thấy rất rõ cái lợi ích của liberal education. Các NCS Á Châu, nghĩa là lớn lên và được học tập tới mức cử nhân ở Á Châu, trong đó có VN, học chăm chỉ và có thể tạm nói là giỏi, nhưng phần nhiều chỉ giỏi ở mức làm trò thiên hạ, giỏi về thi cử chứ tôi chưa thấy nhiều người giỏi ở mức có sáng kiến độc đáo, giỏi một cách vừa hồng vừa chuyên. Nói như thế không phải là người Á Châu không giỏi, mà phải nói là Á Châu chưa có chế độ GD hoàn thiện để các giới trẻ có thể giỏi một cách toàn diện, giỏi một cách vừa hồng vừa chuyên theo ý niệm liberal education, giỏi một cách năng động và có sáng kiến độc đáo.
Về bản chất, tôi không bao giờ nghĩ Tây giỏi hơn ta. Và dân tộc VN không thua nhưng cũng không thông minh hơn dân tộc khác, sinh viên VN học giỏi nhưng cũng không giỏi hơn sinh viên các sắc dân khác (vì ta cứ nhầm thi giỏi với học giỏi vì hai cái này có giá trị rất khác nhau). Vì suy nghĩ theo lối dân tộc này giỏi hơn dân tộc khác là suy nghĩ láo phết và hoàn toàn không có cơ sở khoa học, là mang tính kỳ thị chủng tộc và tinh thần văn minh lạc hậu (Tôi đề nghị quí vị nếu thích nên đọc 2 công trình nghiên cứu đồ sộ - quyển “Guns, Germs, and Steel” và cuốn ‘Collapse’ của GS Jarad Diamond để rút tỉa được các bài học, dựa trên cơ sở nghiên cứu khoa học tự nhiên nghiêm túc, để tìm hiểu thêm tại sao dân tộc này phát triển và dân tộc khác lại không phát triển mấy). Tôi nghĩ bất kỳ sắc dân nào cũng có thể vươn mình nếu tìm đúng phương hướng chính sách, chế độ và giá trị quan. Thêm vào đó ta cũng cần có thêm một tí may mắn (luck) thì mới thành đại sự (các cụ ta ngày xưa gọi là ‘thiên thời’, ‘địa lợi’ và ‘nhân hoà’ theo châm ngôn Trung Quốc).[/COLOR]